[Liber I - Primus Franciscum scribit terrena sequentem, Donec eum dignatio nunc divina flagellans Febre gravi, nunc alliciens radiantibus armis, Convertit verique boni succendit amore.

Gesta sacri cantabo ducis, qui monstra domandi
Primus adinvenit tribuitque Minoribus artem;
Neve, quasi lucens aliis sibimetque lucerna
Deficiens, proprio vibraret lumina damno,
Actus praemittens monitis exemplaque verbis,
Carnem praeceptis animae frenavit, et hostem
Nutibus internis pessumdedit, et pede nudo
Mundum calcavit. Veteres iam fama triumphos
Saevitiis partos et materialibus armis
Parcius extollat: plus enituere moderni!
Nam quid respectu Francisci Iulius, aut quid
Gessit Alexander memorabile? Iulius hostem
Vicit, Alexander mundum, Franciscus utrumque.
Nec solum vicit mundum Franciscus et hostem,
Sed sese, bello vincens et victus eodem.
O Christi miles qui solus stigmata Vitae
Morte triumphantis vivens in mente latenter
Et moriens in carne palam, Francisce, tulisti,
Vatis opus tibi sume tui, celsaeque canendis
Militiae titulis humilem dignare Minervam!
At tu, sancte pater, bone pastor, None Gregori,
Qui pro peccato gregis orans, qui gregis oris
Invigilans tanti mensuram nominis imples,
Da mihi te placidum, precor, oblatamque libenter
Suscipe dignanter minimam rem, maxime rerum!
Francisci natale solum perfunditur huius
Luce quasi solis, tantique refloret alumni
Illustrata novis fulgoribus urbs veterana
Assisium, quae valle tenus protensa Spoleti
Pendet oliviferae convexa cacumine rupis,
Tecta subalternans a summis usque deorsum.
Mater honesta fuit pueri, pater institor: illa
Simplex et clemens, hic subdolus et violentus.
O nostri monstrum figmenti! quam male constat
Inconstans ex oppositis essentia rebus!
Non excusandus per hyperbaton, omnia turbat,
Omnia confundit nostri praeposterus ordo.
Imperio pars digna subest, et digna subesse
Imperat in nobis, et vincit lubrica fortem,
Terrea caelestem, corruptibilisque perennem.
Fortior est sensus ratione; vidensque parentum
Oppositos mores, puer inter utrumque statutus
Subsequitur peioris iter, mavultque patrissans
Ire sinistrorsum per prava, per avia, quam per
Directas methodos, per plana diametra vitae
Dextrorsum sincera sequi vestigia matris.
Proni sunt sensus in deteriora: deorsum
Tendimus ex facili; gravis est ascensus ad astra.
Inde fit ut, pravum longe conversus in arcum,
Nil animae iuvenis indulgeat, omnia carni;
Nil intellectu consideret, omnia sensu;
Nil studio virtutis agat, nil lumine mentis
Inspiciat, nil consilio rationis honestet,
Apparensque bonum plus exsistente sequatur,
Plus et amet victum quam vitam, plus sua quam se,
Immo nec victum nec vitam, nec sua nec se.
Debet enim vel amor erroneus ille vel error
Simpliciter dici, quo decipitur quis habere
Intendens odio quod amat, vel amare quod odit.
Iamque rudimento patris corruptus avari,
Iam lucri momenta sequens, iam fallere doctus,
Merces multiplicat, multos circumvenit, alte
Se gerit, illecebris intendit, tempora perdit.
Mens tamen eius erat bona naturaliter, omni
Impermixta malo; sed conversatio mores
Plus sibi prava bonos conformat, quam bona pravos;
Mitis enim, largus, clemens, affabilis, inter
Ipsos excursus vitii vestigia quaedam
Virtutis retinet non pervenientis in actum.
Quinque fere lustris sic exspatiante iuventa,
Cum sit flagitium res exigitiva flagelli,
Caedit eum, qui noluerat sibi cedere, frenat
Effrenem, domat indomitum mutatio dextrae
Excelsi, dignata malis imponere finem.
Sicut enim drachmae post tempora longa repertae
Quando superficiem sepelit rubigo, moneta
Vix apparet ibi, quo, ne reprobetur, oportet
Purgari vitium rubiginis igne fabrili;
Sic animam iuvenis tanta caligine mersam
Ut vix divinae videatur imaginis umbra,
Undique noxa premit, quo, ne damnetur, oportet
Purgari nubem caliginis igne febrili.
O clemens dulcedo Dei, clementia dulcis!
Cuius ut indignum servum dignatio servet
Implicitum vitiis, intentum luxibus, odit
Et de iure ferit, terret, premit, angit; at ipsum
Corripiens, odit ut amet, ferit ut medeatur,
Terret ut erudiat, premit ut levet, angit ut ungat.
Igne remulceri solet ignis adustio, vulnus
Vulnere curatur, dolor est medicina doloris.
Sic, animae morbum Medico curante superno,
Servum blanditiis ingratum verbera iuste
Immoderata premunt, naturalemque calorem
Ipsius per membra fugans extraneus ardor
In cordis regione furit, venisque minutis
Succendente chymos generatur caumate febris,
Interiorque calor dum phlegma liquefacit extra,
Supra sensibiles nervos aspergitur ille
Algor et horripilat caput inducitque tremorem,
Quo patiens fervendo tremit fervetque tremendo.
Frigora namque stupent nervi desueta ferentes;
At postquam longa stupor assuetudine cessat,
Tunc nervi resident, tunc et tremor ille quiescit.
Sed fervor persistit adhuc, vehementia cuius
Circa principium properat dissolvere plus quam
Consumat, circa finem consumere plus quam
Dissolvat; toto rarescit corpore sanguis,
Spiritibus vix est in quo consistere possint.
Francisco, quem tanta premunt incommoda, vitae
Praesentis spes nulla datur, vix ulla futurae;
Cumque laboranti timor incutiatur uterque,
Ignarum quid agat, vitae deformiter actae
Poenitet, et lacrimas inter suspiria fundit.
Respiciens cordis gemitum pietate paterna,
Qui cor contritum non despicit, allevat aegrum,
Erigit elisum consolaturque gementem.
Ad nutum Domini cessant incommoda servi:
Nulla voluntati divinae causa resistit;
Spiritibusque simul accitis omnibus ad cor,
Praefixo natura die symptomata morbi
Occursu vehemente necat, proprioque calore
Membra fovens, pulsum regit urinamque colorat.
Aeger alacrescit, tantique pericula visus
Evasisse mali, Medicum laudare supernum
Gaudet et Auctorem vitae Dominumque fatetur.
Inde die quodam patrios egressus in agros,
Dum nitidos cernit fluvios, dum florida prata,
Dum virides silvas, dum celsa palatia, sensu
Philosophante stupet, cur oblectemur in istis,
Cum neque sit mundus, sed caelum patria mentis.
Hoc inconveniens, hoc arbitratur iniquum,
Quod trahat humanas mundana creatio mentes.
Ut quid enim fatui terrena requirimus ista?
Quorum si floret decor arridetque voluptas,
Et satiat sensum bonitas et inebriat usus,
Non tamen ipsorum ducenda cupidine mens est.
Nam fallax in eis decor et poenosa voluptas,
Et mala consistit bonitas et inutilis usus.
Provenit inde labor, metus et dolor; absque labore
Quis tulit? absque metu quis possidet? absque dolore
Illa quis amittet? Nullus, quantumque disertus,
Audax seu fortis, nisi qui contemnere mundum
Norit et aeternis totos infigere sensus!
His argumentis utcumque probantibus, ima
Imum sortiri pretium, suprema supremum,
Ille memor virgae Domini, quo iure nocentem
Straverit et quanta pietate levaverit aegrum,
Mutandos animi mores carnemque domandam
Ducit, et antiquos vovet expurgare reatus.
Sed, nova concipiens, antiqua recurrere sentit,
Et simplex animae varios natura tumultus
Intra se patiens, secum quasi disputat, utrum
Exsistant pluris res quas intelligit, an quas
Sentit, et adversus apicem rationis iniquas
Aggreditur lites animae pars infima sensus.
Sensu quid fiat attenditur, et ratione
Quid mox eveniat. Sensus non perviat usque
Ad rerum fines, ratio res iudicat ante.
Praetendit sensus epulas, praetendit amoris
Illecebras, praetendit opes et culmen honorum
Et laudes hominum, procedere nescius ultra.
Praetendit ratio vitam sine fine, supernae
Urbis delicias, paradisi gaudia, cantus
Indefinibiles et inenarrabile lumen.
Esse supradictis cum nulla proportio rebus
Inter se valeat, quantus furor est animarum,
Ut dubiae conferre velint aeterna caducis,
Caelica terrenis, immensaque gaudia parvis!
Ex per se notis fit demonstratio, propter
Mundi contemptum; cuius cum propter amorem
Nil persuaderi queat absque sophismate, iudex
Inconsultus adhuc Franciscus, in avia pernix,
Non interloquitur pro recta parte secundum
Allegata, sed ad partem declinat iniquam.
Non tamen imponi laus aut infamia primo
Debet ab eventu, donec sententia totum
Iudicis affectum definitiva revelet.
Mens ita nunc eadem sursum, nunc acta deorsum,
Cum nova proponat, tamen ad consueta recurrit;
Unde nihil firmum proponit, sed quasi navis
Turbine diverso, nunc sensus nunc rationis,
Fertur in oppositas regiones, nunc aquilone
Flante voluptatum, nunc austro flante salutis.
In labes labi levis est labor; ast ubi longa
Convaluere mora seu more, resurgere fortes
Vix etiam possunt: assueta relinquere durum est.
Interea civis tota ditissimus urbe,
Merce replens bigas et plaustra iugalia, versus
Apuliam procingit iter, nulloque reverti
Se putat eventu, quin plurima lucra reportet.
Audito Franciscus eum debere lucratum
Ire, magis solito flagrante cupidinis igne,
Vult comes esse viae propter consortia lucri.
Omnibus aptatis ad iter spectantibus, instat
Hora recedendi ducuntque crepuscula noctem.
Cuius in aurora mens una duobus eundi
Perstat in Apuliam; recubant, lentoque sopore
Artubus immisso, mentes sua fata tuentur.
Sed quidquid de cive Deus providerit illo,
Circa Franciscum caelestis gratia coeptum
Prosequitur pietatis opus, dignata mederi
Cordis duritiae capitisque tumultibus, in quo
Sponte reviviscunt abscissae semina pestis,
Iamque cicatrices redeunt in vulnera; sed qui
Vina preinfudit, oleum superadicit, et quem
Vi praetentarat, dulcedine tentat, ut ipsum
Blanditiae moveant, quem non movere flagella,
Et qui restiterat compulsus, obediat ultro.
Sensibus oppressis somno, dum libera rerum
Perspicit eventus purae speculatio mentis,
Extra se rapitur Franciscus, eique videtur
Quod domus ipsius sit plena quibuslibet armis,
Ut puta loricis, aceris candentibus usu,
Ensibus extersis et acumen habentibus hastis,
Gemmatis galeis clipeisque nitentibus auro.
Tot pretiosa videns delectatusque videndo,
Gaudet et obstupefit; nec enim robusta solebat
Arma videre domi, sed quos aut Flandria molles
Mittit et imbelles aut flava Britannia cultus.
Dum tacito secum scrutatur pectore quis sit
Armorum dominus, responsum caelitus audit:
"Te sociosque tuos Deus his insigniet armis".
Inde nimis gaudens expergefit, et sibi laetum
Coniecturat iter; sed quo subtilius intra
Se studet, hoc munus minus ad mundana referri
Pensat, et ad veros potius spectare triumphos.
Hinc ad bella parans se spiritualia, mutat
Propositum, nec in Apuliam decernit eundum.
Ut quid enim, si lucra decet contemnere, propter
Lucra laboraret? Mutatus, quae vehementer
Appretiatus erat, contemnit; quae studiose
Quaesierat, refugit; quae semper amaverat, odit.
Vimque sibi faciens, pensans quia vim patiatur
Regnum caelorum, sibimet contrarius ire
Sustinet, et multo praescriptos tempore mores
Exuit, et solitas reputat quasi stercora merces.
Crypta vetus multis iam desolata diebus,
Ut fit in Ausonia, modicum distabat ab urbe.
Secreto consuetus eam Franciscus adire,
Fervidius solito semel et prolixius orat,
Ut Dominus convertat, eum, mentemque supernis
Haerentem numquam sinat ad terrena relabi.
Cuius in excelsis admissa petitio, dextrae
Scripta Dei digito, bullata charactere sanctae
Vivificaeque Crucis, superare viriliter hostem
Obtinet et rebus non plus inhiare caducis.